Wyjątek od powagi rzeczy osądzonej – kanoniczna restitutio in integrum

Prawo kanoniczne przewiduje środek wzruszenia wyroków, które cieszą się powagą rzeczy osądzonej (res iudicata). Jest nim przywrócenie do stanu poprzedniego – restutio in integrum – dopuszczalne, jeżeli niesprawiedliwość zakwestionowanego wyroku jest oczywista (kanon 1645 par. 1).
Przyjęcie oczywistej niesprawiedliwości nie opiera się na swobodnym uznaniu – prowadziłoby to do sprzecznej z ratio legis kanonów kościelnych arbitralności sędziów kościelnych. Kanonistyka wypracowała zatem przesłanki, wskazujące na zajście rzeczywistej, uzasadniającej przywrócenie do stan poprzedniego, sytuacji faktycznej. W aktualnym stanie prawnym są one ujęte w kanonie 1645 Kodeksu z roku 1983.

Pierwszą z tych przesłanek jest wydanie wyroku w oparciu o dowody, które już po wyrokowaniu okazały się nieprawdziwe. Wobec tego tenor – to jest część rozstrzygająca orzeczenia – jest nie do utrzymania. Do zagwarantowania opierania się orzeczenia na prawdzie materialnej, nie zaś na tzw. prawdzie sądowej (jurydycznej fikcji prawdy) służy również kolejna przesłanka, uzasadniająca restitutio in integrum. Jest nią wykrycie po wydaniu wyroku dokumentów, które niewątpliwie udowadniają takie okoliczności faktyczne, które domagają się odmiennego rozstrzygnięcia.

Dla ochrony właściwego zastosowania prawa, a zatem i zapewnienia jak najszerszego funkcjonowania w obrocie orzeczeń rzeczywiście (merytorycznie) sprawiedliwych, kanon 1645 przewiduje przywrócenie do stanu poprzedniego również w razie naruszenia w sposób oczywisty przepisu prawa kościelnego, który nie ma charakteru li tylko procesowego (zatem wywiera bezpośrednio jakiś skutek w sferze społecznej np. co do małżeństwa).
Przywrócenie do stanu poprzedniego jest również niezbędne dla wyeliminowania stanu sprzeczności dwóch orzeczeń, sprzecznych ze sobą, z których dawniejsze cieszy się powagą rzeczy osądzonej.

Kanon 1646 wskazuje natomiast do którego sądu należy kierować prośbę o restitutio, zależnie od tego, na jaką przyczynę powołuje się wnioskodawca. Terminy dotyczące prośby nie biegną dopóki osoba pokrzywdzona wadliwym orzeczeniem nie stanie się pełnoletnia (kanon 1646 par. 3). Prośba ma również charakter suspensywny, gdyż na mocy kan. 1647, gdy zostaje skutecznie wniesiona, powoduje zawieszenie jeszcze nie rozpoczętego wykonania wyroku.